Πότε ομιλούμε για υπερλιπιδαιμία; Πόσο συχνή είναι; Πώς γίνεται η διάγνωσή της;

Υπερλιπιδαιμία έχουμε όταν αυξάνει στο αίμα η χοληστερίνη, τα τριγλυκερίδια ή και τα δύο. Η χοληστερίνη είναι ένα είδίς λιπιδίου που κυκλοφορείστο αίμα και αποτελεί απαραίτητο συστατικό της μεμβράνης των κυττάρων. Παίζει πρωταρχικό ρόλο στο σχηματισμό των περ޹σσό߄ερων ορμονώΝ καθ�ς και ορ޹σμέ޽ων ΢ιταμινών. Στο αίμ� κυκλοφορεί σε δύο μορφές. Η μία μορφή έχει την τάση να ενσωματώνεται στο τοίχωμα των αγγείων και σταδιακά να προκαλεί απόφραξη. Αυτή είναι η LDL χοληστερίνη (ή «κακή» χοληστερίνη). Η άλλη προστατεύει τα αγγεία και την ελαστικότητά τους και λέγεται HDL (ή «καλή» χοληστερίνη).Τα τριγλυκερίδια είναι τα κυρίως λίπη που παίρνουμε από τις τροφές και που χρησιάοποΩεί ο οργανισΜός σ�ν αϠοθήκη ενޭργειας Σια τις κΑύσεις.

Ενώ τα λιπίδια είναι απαραίτητα για τον οργανισμό, όταν ξεπεράσουν κμποια όριޱ στο αίμ� και εμφανιστεί υπερΫιπιΤαιμοα, τϬτε α�χίζουν Να προκαλούν βλάβες κυρίως από τα αγγεία, οι οποίες είναι γνωστές ως αθηρωμάτωση ή αρτηριοσκλήρυνση. Τα όρια αυτά ποικίλλουν ανάλογα με την ηλικία και το φύλο και κατά μέσο όρο είναι 200 mg/dl για την χοληστερίνη, 130 για την LDL και 150mg/dl για τα τριγλυκερίδια. Επίσης, όταν η HDL είναι κάτω από 50 στις γυναίκες και κάτω από 40 mg/dl στους άνδρες τότε ο κίνδυνος για αθηρωμάτωση αυξάνει ακόμη παραπάνω. Στη χώρα μας υπολογίζεται ότι το 20% των Ελλήνων παρουσιάζει κάποιου βαθμού υπερλιπιδαιμία. Οι υπερλιπιδαιμίες ευθύνονται για το 30% των
καρδιαγγειακών νοσημάτων. Στον παρακάτω πίνακα φαίνονται οι φυσιολογικές τιμές των διαφόρων λιπιδίων.

Πίνακας

Λιπίδια	Φυσιολογικά όρια
Χοληστερίνη	έως 200 mg/dl
Τριγλυκερίδια	έως 150 mg/dl
HDL	πάνω από 40 mg/dl (άνδρες) πάνω από 50 mg/dl (γυναίκες)
LDL	έως 130 mg/dl

Ποιες είναι οι συχνότερες αιτίες που προκαλούν υπερλιπιδαιμία ;

Τα σημαντικότερα αίτια είναι η κακή διατροφή και η παχυσαρκία. Η αυξημένη πρόσληψη κεκορεσμένων λιπών, ζωικής κυρίως προέλευσης, οδηγεί σε αύξηση της χοληστερόλης, ενώ τα πολυακόρεστα, τα οποία περιέχονται στα ψάρια και στις φυτικές τροφές, οδηγούν σε μείωση της χοληστερόλης. Τα μονοακόρεστα (κύρια πηγή των οποίων είναι το ελαιόλαδο), καθώς και τα ω-3 λιπαρά οξέα που υπάρχουν στα λιπαρά ψάρια, προκαλούν μείωση της ολικής χοληστερόλης, αυξάνουν την προστατευτική HDL και έχουν προστατευτική επίδραση έναντι των καρδιαγγειακών νοσημάτων. Τα φρούτα, τα λαχανικά και τα δημητριακά δεν περιέχουν χοληστερόλη. Λαοί όπως οι Γιαπωνέζοι και οι Εσκιμώοι που τρέφονται κυρίως με ψάρια και χορταρικά παρουσιάζουν σπανιότερα υπερλιπιδαιμίες. Η μεσογειακή διατροφή αποτελεί ιδανικό μοντέλο διατροφής για έλεγχο της υπερλιπιδαιμίας λόγω της της υψηλής περιεκτικότητας της σε ελαιόλαδο, ψάρια ,λαχανικά και φρούτα .Η παχυσαρκία επηρεάζει αρνητικά όλα τα λιπίδια: Αυξάνει τη χοληστερίνη ,την LDL και τα τριγλυκερίδια και ελαττώνει την καλή χοληστερίνη. Τις περισσότερες φορές αρκεί και μικρή απώλεια βάρους για να βελτιωθούν σημαντικά τα λιπίδια.

Άλλη αιτία υπερλιπιδαιμίας είναι η κληρονομικότητα. Οι κληρονομικές αυτές υπερλιπιδαιμίες είναι σπάνιες ,περίπου 1/500 άτομα ,αλλά δυστυχώς πολύ σοβαρές διότι αρχίζουν να βλάπτουν τα αγγεία από την παιδική ηλικία.

Επίσης παθήσεις που ευθύνονται για αύξηση των λιπιδίων είναι o σακχαρώδης διαβήτης, ο υποθυρεοειδισμός, η νεφρική και ηπατική ανεπάρκεια, η υπερβολική κατανάλωση αλκοόλ, κάποια φάρμακα (κορτιζόνη, αντισυλληπτικά) κ.ά.

Πού βλάπτουν οι υπερλιπιδαιμίες ;

Οι υπερλιπιδαιμίες προκαλούν βλάβες σε όλα τα αγγεία του σώματος και κυρίως στις αρτηρίες της καρδιάς, του εγκεφάλου και των κάτω άκρων. Η ψηλή χοληστερίνη συγκεντρώνεται στο τοίχωμα των αρτηριών, συσσωρεύεται και σχηματίζει πλάκες, στενεύει σιγά-σιγά τον αυλό τους και δημιουργεί αυτό που ονομάζουμε αρτηριοσκλήρυνση. Τελικά, όταν φράζουν τα αγγεία της καρδιάς προκαλείται το έμφραγμα, όταν φράζουν τα αγγεία του εγκεφάλου έχουμε εγκεφαλικό επεισόδιο ενώ σε απόφραξη των αγγείων των ποδιών προκαλείται αποφρακτική αρτηριοπάθεια κάτω άκρων. Η μείωση της χοληστερίνης ελαττώνει τον κίνδυνο καρδιαγγειακών επεισοδίων κατά 30%. Ειδικότερα ,έχει υπολογισθεί ότι μείωση της χοληστερίνης κατά 1% μειώνει τα αγγειακά επεισόδια κατά 2-3%.

Τα υψηλά τριγλυκερίδια προκαλούν και αυτά αρτηριακές βλάβες αλλά μάλλον σπανιότερα. Συχνά δημιουργούν μικροενοχλήσεις από το πεπτικό όπως δυσπεψία, αίσθημα βάρους, υπνηλία μετά το γεύμα, ενώ όταν συσσωρεύονται στο συκώτι έχουμε τη λιπώδη διήθηση του ήπατος. Αν αυξηθούν πολύ(πάνω από 1000 mg/dl) υπάρχει κίνδυνος να βλάψουν το πάγκρεας και να προκαλέσουν παγκρεατίτιδα, μία σοβαρή πάθηση που μπορεί να είναι και θανατηφόρος.

Η «καλή» HDL χοληστερίνη μεταφέρει και καθαρίζει την κακή LDL χοληστερίνη από τα αγγεία με αποτέλεσμα να προστατεύει τον οργανισμό από την αρτηριοσκλήρυνση. Ένας λόγος για τον οποίο οι γυναίκες παθαίνουν λιγότερα εμφράγματα από τους άνδρες τουλάχιστον πριν από την ηλικία των 50 χρονών είναι ότι λόγω των ορμονών τους έχουν υψηλότερη HDL.

Ποιοι παράγοντες ευθύνονται για την αρτηριοσκλήρυνση εκτός από τα λιπίδια ;

Η αρτηριακή υπέρταση, το κάπνισμα, η παχυσαρκία, ο σακχαρώδης διαβήτης, η καθιστική ζωή και το άγχος. Αυτοί ονομάζονται και παράγοντες κινδύνου διότι όσο πιο πολλούς συγκεντρώνει ένα άτομο τόσο μεγαλύτερο κίνδυνο έχει να πάθει πρώιμη αρτηριοσκλήρυνση. Πιο συγκεκριμένα: Η αρτηριακή υπέρταση βλάπτει όλα τα αγγεία αλλά κυρίως αυτά του εγκεφάλου. Το κάπνισμα τσιγάρου σε μεγάλες ποσότητες είναι επίσης καταστροφικό και προκαλεί μεγάλες βλάβες στα αγγεία της καρδιάς αλλά και των ποδιών. Ο διαβήτης όχι μόνο δεν «γλυκαίνει» την ζωή μας αλλά την δηλητηριάζει. Ακόμη και ο ήπιος διαβήτης αν παραμένει για χρόνια ανεξέλεγκτος μπορεί να φράξει όλα τα αγγεία, μικρά και μεγάλα. Η παχυσαρκία ιδίως η σπλαχνικού τύπου δηλαδή η συγκέντρωση υπερβολικής ποσότητας λίπους στο σώμα, «κουράζει» τις αρτηρίες από μόνη της αλλά και συνοδεύεται από αύξηση των άλλων παραγόντων κινδύνου: λιπίδια, πίεση, διαβήτης. Επιπλέον προκαλεί μύρια άλλα προβλήματα στην αναπνοή, στο στομάχι, στο ήπαρ, στα κόκαλα, στις αρθρώσεις. Παράγοντες κινδύνου αποτελούν και δύο φαινόμενα της σύγχρονης κοινωνίας μας:

Η καθιστική ζωή και το καθημερινό άγχος.

Πότε πρέπει να πάρουμε φάρμακα για την υπερλιπιδαιμία ;

Τις περισσότερες φορές η υπερλιπιδαιμία διορθώνεται αρκεί κανείς να συμμορφωθεί στην υπολιπιδαιμική δίαιτα (βλέπε παρακάτω). Όταν όμως η χοληστερίνη ή τα τριγλυκερίδια είναι πολύ υψηλά όπως συμβαίνει στις κληρονομικές υπερλιπιδαιμίες, τότε τα φάρμακα κρίνονται απαραίτητα. Ευτυχώς τα τελευταία χρόνια έχουν ανακαλυφθεί πολύ αποτελεσματικά χάπια τα οποία όμως πρέπει να χορηγούνται μόνο από ειδικούς γιατρούς και με την προϋπόθεση ότι ο ασθενής θα παρακολουθείται τακτικά.

Τα πιο αποτελεσματικά φάρμακα που χρησιμοποιούνται για να ελαττωθεί η χοληστερίνη ονομάζονται στατίνες. Τα φάρμακα αυτά μειώνουν την παραγωγή της χοληστερίνης από το συκώτι κατά 30-50% ενώ παράλληλα ελαττώνουν και την αρτηριοσκλήρυνση στα αγγεία του σώματος.
Άλλα φάρμακα που ελαττώνουν τη χοληστερόλη είναι η εζετιμίμπη και οι ρητίνες. Για τη μείωση των τριγλυκεριδίων χρησιμοποιούνται οι φιμπράτες, το νικοτινικό οξύ και τα ω3-λιπαρά οξέα σε συμπυκνωμένη κάψουλα. Τα υπολιπιδαιμικά φάρμακα πρέπει να συνοδεύονται πάντοτε με την κατάλληλη δίαιτα διαφορετικά δεν φέρνουν σπουδαίο αποτέλεσμα.

Τα φάρμακα λαμβάνονται συνήθως συνεχώς και εφόρου ζωής διότι εάν διακοπούν, τα λιπίδια θα αυξηθούν και πάλι. Στον παρακάτω πίνακα φαίνονται τα κυριότερα υπολιπιδαιμικά φάρμακα και η επίδραση τους στα λιπιδια.


Τα Υπολιπιδαιμικά φάρμακα

Στατίνη	Μείωση χοληστερίνης
Ρητίνες	Μείωση χοληστερίνης
Εζετιμίμπη	Μείωση χοληστερίνης
Φιμπράτες	Μείωση τριγλυκεριδίων, αύξηση HDL
Νικοτινικό οξύ (αποσύρθηκε)	Μείωση χολ/νης και τριγλ/δίων, αύξηση HDL
Ω3-λιπαρά οξέα	Μείωση τριγλυκεριδίων

Τελικά τι μπορούμε να κάνουμε για να προστατέψουμε τα αγγεία μας και να μην πάθουμε αρτηριοσκλήρυνση ;

Ο καλύτερος τρόπος είναι να καταπολεμούμε ένα-ένα τους εχθρούς των αγγείων, δηλαδή τους παράγοντες κινδύνου, με υγιεινή, μεσογειακού τύπου διατροφή και καθημερινή σωματική δραστηριότητα.

Υπερλιπιδαιμία και Διατροφή: Οι συμβουλές του διαιτολόγου

Η υγιεινή διατροφή βοηθάει όχι μόνο στη μείωση των λιπιδίων αλλά ελαττώνει άμεσα τα καρδιαγγειακά νοσήματα. Ορισμένες φορές είναι αρκετό να χάσει κάποιος βάρος τρώγοντας από όλα αλλά λιγότερο, για να διαπιστώσει με ευχάριστη έκπληξη ότι τα λιπίδια βελτιώνονται σημαντικά.
Μεγάλη σημασία παίζει το λίπος που καταναλώνουμε. Αρχικά πρέπει να αποφεύγονται τα κεκορεσμένα λίπη των ζωικών τροφών ( παχιά κρέατα, αλλαντικά, λιπαρό τυρί, παχύ γάλα, βούτυρο), ενώ ιδιαίτερα επιβαρυντικές είναι τροφές που περιέχουν υδρογονωμένα λίπη (trans-λιπαρά) και βρίσκονται σε έτοιμα συσκευασμένα τρόφιμα όπως μπισκότα, κέικ, τσουρέκια, κούκις και καθώς και σε τρόφιμα ταχυφαγείων (fast food). Αντίθετα, τα μονοακόρεστα λιπαρά (ελαιόλαδο) και κάπως τα πολυακόρεστα (σπορέλαια, σογιέλαιο, φυτικές μαργαρίνες, ψάρια) είναι ωφέλιμα και μειώνουν τη χοληστερίνη. Ειδικά τα ψάρια είτε είναι άπαχα (μπακαλιάρος, τσιπούρα, λαβράκι, γλώσσα, μπαρμπούνι) είτε παχιά (σκουμπρί, σολομός, τόνος ρέγγα, λιθρίνι κ.λ.π.) είναι πολύ υγιεινά και βοηθούν και στην καλή ροή του αίματος. Τροφές που περιέχουν πολύ χοληστερίνη όπως το αυγό, το συκώτι, τα μυαλά, τα εντόσθια, τα οστρακοειδή πρέπει να τρώγονται αραιά και σε μικρές ποσότητες. Τα τελευταία χρόνια κυκλοφορούν ορισμένα τρόφιμα όπως μαργαρίνες, γάλατα, γιαούρτια εμπλουτισμένα σε φυτικές στερόλες και στανόλες. Έχει βρεθεί ότι όταν τα φυτικά αυτά λίπη όταν καταναλώνονται σε ποσότητα περί τα 2 γρ. ημερησίως μπορεί να ελαττώσουν τη χοληστερόλη κατά περίπου 10%.
Πολύ ωφέλιμες είναι οι τροφές που περιέχουν πολλές φυτικές ίνες : χόρτα, λαχανικά, δημητριακά, όσπρια, πιτυρούχα σκευάσματα, ξηροί καρποί (ιδίως καρύδια και αμύγδαλα) φρούτα με φλούδα. Ιδιαίτερα τα φρούτα και τα λαχανικά είναι πλούσια σε αντιοξειδωτικές ουσίες και ελαττώνουν και την αθηρωμάτωση των αγγείων.

Όσο για τα αλκοολούχα ποτά καλό είναι να αποφεύγονται διότι και παχαίνουν και μπορεί να βλάψουν το συκώτι (σε μεγάλες ποσότητες). Βέβαια αν το πρόβλημα είναι μόνο η υψηλή χοληστερίνη και όχι τα υψηλά τριγλυκερίδια, 1 ποτηράκι κρασί για τις γυναίκες και 2 ποτηράκια την ημέρα για τους άντρες μπορεί να κάνουν και καλό.

Ιδανικό μοντέλο για τη μείωση της υπερλιπιδαιμίας αποτελεί η μεσογειακού τύπου διατροφή (βλέπε παρακάτω).

Για την ελάττωση των τριγλυκεριδίων απαιτούνται κάποια ιδιαίτερα διατροφικά μετρά. Στην περίπτωση αυτή , η απώλεια βάρους ακόμη και μετρίου βαθμού συμβάλλει πάρα πολύ στη μείωση των τριγλυκεριδίων. Οι μελέτες έχουν δείξει ότι σταδιακή απώλεια 10 κιλών ελαττώνει τα τριγλυκερίδια κατά 30%, τη χοληστερίνη κατά 10% και αυξάνει την HDL κατά 8%. Εκτός από τη μείωση των λιπαρών πολύ βοηθάει ο περιορισμός των υδατανθράκων ιδίως αυτών που απορροφώνται γρήγορα όπως η ζάχαρη, το μέλι, τα γλυκά, τα αναψυκτικά. Οι αμυλούχοι υδατάνθρακες που περιέχονται στο ρύζι, τα μακαρόνια, στις πατάτες και τα όσπρια επιτρέπονται αλλά σε μετρημένη ποσότητα. Αντίθετα, τροφές πλούσιες σε Ω3-λιπαρά όλες (λιπαρά ψάρια) ελαττώνουν σημαντικά τα τριγλυκερίδια. Τέλος, μη ξεχνάμε ότι το αλκοόλ ακόμα και σε ελάχιστη ποσότητα αυξάνει πολύ τα τριγλυκερίδια.

Η άσκηση βελτιώνει όλα τα λιπίδια του αίματος και κυρίως αυξάνει την προστατευτική HDL και συστήνεται για όλες τις ηλικίες. Για να έχει αποτέλεσμα πρέπει να γίνεται τουλάχιστον 6 φορές την εβδομάδα για 30 λεπτά και με τέτοιο τρόπο ώστε το άτομο να ανεβάσει παλμούς και να ιδρώσει. Η σωματική δραστηριότητα εκτός από την υπερλιπιδαιμία βοηθάει στη μείωση της αρτηριακής πίεσης, του σακχάρου, τη ρύθμιση του σωματικού βάρους και γενικότερα στην αποφυγή των καρδιαγγειακών νοσημάτων.

Γενικές διαιτητικές οδηγίες για πρόληψη και θεραπεία υπερλιπιδαιμίων

• Μείωση του συνόλου των θερμίδων.
• Διατήρηση κανονικού σωματικού βάρους
• Μείωση των κεκορεσμένων λιπαρών οξέων.
• Αύξηση των μονοακόρεστων λιπαρών οξέων (κυρίως από το ελαιόλαδο).
• Κατανάλωση ωμέγα -3 λιπαρών οξέων.
• Τα λίπη των ψαριών περιέχουν τα Ω3 λιπαρά οξέα που ασκούν υπολιπιδαιμική και καρδιοπροστατευτική δράση. Προτιμώνται τα υψηλής λιποπεριεκτικότητας ψάρια όπως ο σολομός, ο τόνος, το σκουμπρί, σαρδέλες.
• Κατανάλωση υδατοδιαλυτών φυτικών ινών.
• Κατανάλωση άπαχου κρέατος ( με μέτρο).
• Ειδικές προτεινόμενες τροφές: καρότο, μπρόκολο, σκόρδο, κρεμμύδι, (αντιθρομβωτικές ιδιότητες).
• Αντί τυρί φέτα και κίτρινα τυριά- μυζήθρα, ανθότυρο.
• Μέχρι 1-2 αυγά την εβδομάδα.
• Πολλά φρούτα και λαχανικά.
• Αποφυγή εντοσθίων, λιπαρών κρεάτων, τυποποιημένων προϊόντων, αλλαντικών. Μαγείρεμα στο φούρνο, τη σχάρα, στον ατμό, βρασμένα.

Το μοντέλο της Μεσογειακής διατροφής

Μεγάλες κλινικές και επιδημιολογικές μελέτες των τελευταίων δεκαετιών, όπως για παράδειγμα η μελέτη στη Lyon της Γαλλίας επιβεβαίωσαν την ευεργετική επίδραση της Μεσογειακής δίαιτας στην υπερλιπιδαιμία και στα καρδιαγγειακά νοσήματα. Επιπλέον, έδειξαν ότι η Μεσογειακή δίαιτα συντελεί και στην πρόληψη άλλων εκφυλιστικών νόσων, όπως ο καρκίνος, η υπέρταση, ο σακχαρώδης διαβήτης και η παχυσαρκία και κατά συνέπεια στη διατήρηση της υγείας και στην επίτευξη μακροζωίας.

Οι ευεργετικές ιδιότητες του ελαιολάδου, βασικού τροφίμου της Μεσογειακής δίαιτας, οφείλονται στην υψηλή περιεκτικότητα του τόσο σε μονοακόρεστα λιπαρά οξέα όσο και σε αντιοξειδωτικές ουσίες. Τα μονοακόρεστα λιπαρά οξέα, όπως αυτά περιέχονται στο ελαιόλαδο, μειώνουν τη συγκέντρωση της ολικής χοληστερόλης, καθώς και της κακής LDL χοληστερόλης. Επίσης, η κατανάλωση ελαιολάδου οδηγεί σε μείωση της οξείδωσης της LDL λόγω των αντιοξειδωτικών ουσιών που περιέχει. Επιπλέον, τα μονοακόρεστα λιπαρά οξέα αυξάνουν τα επίπεδα της HDL χοληστερόλης περισσότερο από τα πολυακόρεστα λιπαρά οξέα και τους υδατάνθρακες. Πρόσφατες έρευνες έχουν δείξει ότι το ελαιόλαδο ευνοεί την ταχύτερη μεταγευματική απομάκρυνση των χυλομικρών.

Ένα άλλο χαρακτηριστικό της Μεσογειακής δίαιτας είναι η υψηλή κατανάλωση φρούτων και λαχανικών. Τα αποτελέσματα επιδημιολογικών μελετών έχουν δείξει τη σύνδεση μεταξύ της υψηλής κατανάλωσης φρούτων και λαχανικών και της μείωσης του κινδύνου εμφάνισης καρδιαγγειακών νοσημάτων και καρκίνου, λόγω κυρίως της περιεκτικότητας τους σε αντιοξειδωτικες ουσίες όπως η βιταμίνη C, η β-καροτίνη και τα άλλα καροτενοειδή, τα φλαβονοειδή κ.α.. Επίσης, στοιχεία που προέκυψαν από πρόσφατες έρευνες έδειξαν τη σχέση ομοκυστεΐνης και στεφανιαίας νόσου. Η μείωση των επιπέδων της ομοκυστεΐνης στο αίμα επιτυγχάνεται με την αυξημένη πρόσληψη φυλλικού οξέος, που βρίσκεται κυρίως στα λαχανικά.

Για όλους τους παραπάνω λόγους, η Μεσογειακή δίαιτα πιστεύεται σήμερα ότι είναι μια ισορροπημένη, διατροφικά επαρκής δίαιτα με τα χαρακτηριστικά αυτά που συντελούν στη διατήρηση της υγείας και την πρόληψη πολλών εκφυλιστικών παθήσεων. Στοιχεία ερευνών στον Ελληνικό πληθυσμό δείχνουν, όμως, ότι η παραδοσιακή Μεσογειακή δίαιτα εγκαταλείπεται σταδιακά. Οι μεταβολές αυτές στο διαιτολόγιο των Ελλήνων ευθύνονται σε μεγάλο βαθμό για την παρατηρούμενη αύξηση της καρδιαγγειακής νοσηρότητας στη χώρα μας.

Θα πρέπει, λοιπόν, να κατανοηθεί η σημασία του υγιεινού τρόπου ζωής στην προστασία από τις υπερλιπιδαιμίες και τα καρδιαγγειακά νοσήματα. Να γίνεται επιλογή τροφίμων χαμηλής ενεργειακής πυκνότητας χρησιμοποιώντας τη διατροφική επισήμανση των τροφίμων. Θα πρέπει τέλος να επιτευχθεί βελτίωση και των άλλων παραγόντων κινδύνου για εμφάνιση καρδιαγγειακών νοσημάτων, όπως ή διακοπή του καπνίσματος, η μείωση της αρτηριακής πίεσης και του σακχάρου και η ελάττωση του σωματικού βάρους .

Θεμιστοκλής Τζώτζας, Ενδοκρινολόγος
Κωνσταντίνα Παπαδημητρίου, Διαιτολόγος
Μαρία Χασαπίδου, Διαιτολόγος
Τμήμα Διατροφής και Διαιτολογίας ΤΕΙ Θεσσαλονίκης
www.armonia-zoi.gr

---

Διαβάστε περισσότερα άρθρα...