Η μηνιγγίτιδα, φλεγμονή των μηνίγγων του εγκεφάλου, προκαλείται από μικρόβια που ανήκουν σ’ όλες τις ομάδες–βακτήρια, μύκητες, ιούς, παράσιτα.

Η μηνιγγίτιδα που προκαλείται από βακτήρια και ιούς έχει συνήθως οξεία μορφή (εκδηλώνεται σε 24 ώρες απότομα χωρίς πρόδρομα συμπτώματα), ενώ όταν προκαλείται από μύκητες έχει χρόνια μορφή (οι κλινικές εκδηλώσεις επιμένουν ή εξελίσσονται για τέσσερις εβδομάδες τουλάχιστον).

Η μηνιγγίτιδα από πρωτόζωα μπορεί να έχει οξεία ή χρόνια μορφή. Λεπτομέρειες αναφέρονται στη συνέχεια.

Σημειώνεται ότι χρόνια μηνιγγίτιδα μπορεί να παρατηρηθεί σε πολλές παθολογικές καταστάσεις χωρίς τη δράση μικροβίων. Για παράδειγμα:

Μεταστατικά καρκινώματα στον εγκέφαλο με κλινική εικόνα μηνιγγίτιδας μπορεί να αποτελούν την εκδήλωση πρωτοπαθούς καρκινώματος μαστού ή πνευμόνων, λεμφώματος ή μελανώματος και πριν ακόμη η αρχική εστία εντοπισθεί. Σε 5% των περιπτώσεων σαρκοείδωσης παρατηρείται μηνιγγίτιδα. Η νόσος ορισμένες φορές έχει παρόμοια κλινική εικόνα με τη φυματιώδη μηνιγγίτιδα.

Χρόνια μηνιγγίτιδα ή μηνιγγοεγκεφαλίτιδα μπορεί να εμφανισθεί ως μία από τις εντοπίσεις συστηματικής αγγειίτιδας, σε πολυαρτηρίτιδα, στην κοκκιωμάτωση του Wegener, στη λεμφωματοειδή κοκκιωμάτωση και σε διάφορες νόσους του κολλαγόνου (όπως συστηματικός ερυθηματώδης λύκος, σύνδρομο Sjögren, ρευματοειδής αρθρίτιδα).

Ένα σημαντικό ποσοστό (25%) ασθενών με νόσο του Αδαμαντιάδη-Behcet, που χαρακτηρίζεται από την τριάδα εκδηλώσεων: στοματικά ή γεννητικά έλκη, δερματικές βλάβες και ραγοειδίτιδα, εμφανίζει συμπτώματα μηνιγγοεγκεφαλίτιδας. Η νόσος είναι προϊούσα, με εξάρσεις, και χωρίς τάση αυτοπεριορισμού.

Η μόλυνση των μηνίγγων με μικρόβια μπορεί να γίνει α) αιματογενώς, β) άμεσα, κατόπιν τραυματισμών ή στη διάρκεια νευροχειρουργικών επεμβάσεων και γ) κατ’ επέκταση παρακειμένων λοιμώξεων όπως οξείας μαστοειδίτιδας, οξείας μέσης πυώδους ωτίτιδας, εγκεφαλικού ή επισκληριδίου αποστήματος.


ΜΗΝΙΓΓΙΤΙΔΑ ΑΠΟ ΒΑΚΤΗΡΙΑ

Μικροβιακά αίτια

Οι υπεύθυνοι μικροοργανισμοί διαφέρουν ανάλογα με τον τρόπο που μολύνονται οι μήνιγγες και ανάλογα με την ηλικία.

Όταν η μόλυνση γίνεται αιματογενώς στη βρεφική ηλικία, μέχρι δύο μηνών, τα κυριότερα αίτια είναι το κολοβακτηρίδιο, ο στρεπτόκοκκος ομάδας Β (Streptococcus agalactiae) και διάφορα Gram-αρνητικά βακτηρίδια. Μετά την ηλικία των δύο μηνών τα κυριότερα αίτια είναι ο μηνιγγιτιδόκοκκος και ο πνευμονιόκοκκος.

Προ της εφαρμογής των εμβολίων για τον αιμόφιλο της γρίπης και τον πνευμονιόκοκκο στα πλαίσια του Εθνικού Προγράμματος Εμβολιασμών ήταν συχνές οι μηνιγγίτιδες από αιμόφιλο γρίπης τύπου b και πνευμονιόκοκκο στα παιδιά. Σήμερα η μηνιγγίτιδα από αιμόφιλο γρίπης τύπου b δεν παρατηρείται ενώ έχει ελαττωθεί δραματικά η μηνιγγίτιδα από τον πνευμονιόκοκκο.

Η μετάδοση του πνευμονιοκόκκου, μηνιγγιτιδοκόκκου και αιμοφίλου γρίπης γίνεται άμεσα με τις αναπνευστικές εκκρίσεις (βήχας, φτάρνισμα, δυνατό γέλιο, ομιλία, φιλιά) όταν το άτομο βρίσκεται σε απόσταση ίση ή μικρότερη από 1,5 μέτρο. Ωστόσο, η μετάδοση δεν είναι τόσο εύκολη όπως συμβαίνει με τους ιούς που προκαλούν λοιμώξεις στο ανώτερο αναπνευστικό σύστημα (π.χ. ιοί γρίπης).

Όταν η μόλυνση των μηνίγγων γίνεται κατόπιν κρανιοεγκεφαλικών κακώσεων ή μετά από νευροχειρουργικές επεμβάσεις τα κυριότερα αίτια είναι σταφυλόκοκκοι και Gram-αρνητικά βακτηρίδια (κολοβακτηρίδιο, κλεμπσιέλλα, πρωτέας, ψευδομονάδα).

Όταν η μόλυνση γίνεται κατ’ επέκταση παρακείμενων λοιμώξεων, οι μικροοργανισμοί διαφέρουν ανάλογα με το είδος της λοίμωξης. Όταν η μόλυνση των μηνίγγων γίνει μετά από ρήξη εγκεφαλικού αποστήματος, τα κυριότερα αίτια είναι αναερόβια μικρόβια. Όταν η μόλυνση των μηνίγγων γίνει από επέκταση οξείας μαστοειδίτιδας ή οξείας μέσης πυώδους ωτίτιδας, ο β-αιμολυτικός στρεπτόκοκ-κος ομάδας Α (πυογόνος στρεπτόκοκκος), ο πνευμονιόκοκκος και ο χρυσίζων σταφυλόκοκκος αποτελούν τα κυριότερα αίτια.

Εκτός από τα βακτήρια που αναφέρθηκαν και τα οποία προκαλούν συχνότερα μηνιγγίτιδα, υπάρχουν και άλλα βακτήρια που μολύνουν σπανιότερα τον άνθρωπο και μπορεί να προκαλέσουν μηνιγγίτιδα. Για παράδειγμα αναφέρονται: το μυκοβακτηρίδιο της φυματίωσης, η λιστέρια, η λεπτόσπειρα, οι βρουκέλλες, το τρεπόνυμα το ωχρόν (της σύφιλης), μυκοπλάσματα, μπορρέλιες, ρικέτσιες.

Πώς εκδηλώνεται

Η μηνιγγίτιδα που προκαλείται από βακτήρια γενικά έχει οξεία μορφή, εμφανίζεται απότομα με υψηλό πυρετό (>38°C), πονοκέφαλο, δυσκαμψία του αυχένα, ναυτία, εμέτους, κόπωση, φωτοφοβία, υπνηλία, διανοητική σύγχυση ή υπερευαισθησία, σπασμούς.

Στα νεογέννητα και στα νήπια, τα κλασικά συμπτώματα της μηνιγγίτιδας (πυρετός, πονοκέφαλος, δυσκαμψία του αυχένα) μπορεί να λείπουν. Η μηνιγγίτιδα στα νήπια και τα νεογέννητα εκδηλώνεται με εμέτους, υπερευαισθησία, ανορεξία και προοδευτικά παρατηρούνται σπασμοί.

Όμως, ανάλογα με τα μικροβιακά αίτια υπάρχει διαφοροποίηση στις κλινικές εκδηλώσεις. Όταν το αίτιο της μηνιγγίτιδας είναι ο μηνιγγιτιδόκοκκος, την πρώτη ημέρα εμφάνισης της νόσου, παρατηρείται αιμορραγικό εξάνθημα στο δέρμα που μπορεί να εξελιχθεί σε γαγγραινώδεις βλάβες. Μεγάλο ποσοστό επίσης εκδηλώνει συμπτώματα σηψαιμίας, όπως ταχύπνοια, υπόταση, ηπατική και νεφρική ανεπάρκεια. Σε ποσοστό περίπου 30% παρατηρείται η κεραυνοβόλος μορφή μηνιγγίτιδας όπου επιπλέον των συμπτωμάτων που αναφέρθηκαν παρατηρείται αιμορραγία στα διάφορα όργανα όπως στον εγκέφαλο και τα επινεφρίδια, με συνέπεια οξεία επινεφριδική ανεπάρκεια. Η νόσος, σε ποσοστό περίπου 10% καταλήγει μοιραία τις πρώτες δύο ημέρες. Όταν το αίτιο της μηνιγγίτιδας είναι ο πνευμονιόκοκκος (είναι πιθανό στους ενήλικες και στα μικρά παιδιά όταν συνυπάρχει οξεία μέση πυώδης ωτίτιδα), η μηνιγγίτιδα εκδηλώνεται απότομα με τα ίδια περίπου συμπτώματα όπως στη μηνιγγίτιδα από μηνιγγιτιδόκοκκο με τη διαφορά ότι δεν παρατηρείται εξάνθημα οποιασδήποτε μορφής. Η κλινική εικόνα είναι πολύ βαριά με υψηλότερη θνητότητα (30%) από αυτή του μηνιγγιτιδόκοκκου (10%).

Η μηνιγγίτιδα από στρεπτόκοκκο της ομάδας Β και το κολοβακτηρίδιο παρατηρείται κυρίως σε πρόωρα νεογνά με χαμηλό βάρος. Γι’ αυτό και ονομάζεται και νεογνική μηνιγγίτιδα. Οι κλινικές εκδηλώσεις δεν είναι ειδικές. Παρατηρείται κακή γενική κατάσταση, πυρετός ή κακή θρέψη, ίκτερος, διάρροια. Η αυχενική δυσκαμψία παρουσιάζεται όταν η μηνιγγίτιδα είναι πολύ προχωρημένη.

Όταν το αίτιο της μηνιγγίτιδας είναι το μυκοβακτηρίδιο φυματίωσης, η μηνιγγίτιδα έχει χρονιότερη μορφή. Εκδηλώνεται με καταβολή, χαμηλό πυρετό, διαλείποντες πονοκεφάλους και ανορεξία. Λίγες εβδομάδες αργότερα μπορεί να εμφανισθούν σύγχυση, οφθαλμοκινητικές παραλύσεις, επίμονοι πονοκέφαλοι και δυσκαμψία του αυχένα. Αν δε γίνει θεραπεία μπορεί να εμφανιστεί ημιπληγία ή πολλαπλές παραλύσεις κρανιακών νεύρων και σε λίγες εβδομάδες επέρχεται ο θάνατος. Αν η θεραπεία είναι ανεπαρκής μπορεί να παραμείνουν μόνιμες βλάβες όπως επιληψία, κώφωση ή διανοητική καθυστέρηση ή και υδροκέφαλος. Όταν η μηνιγγίτιδα προκαλείται από λεπτόσπειρα, παρατηρείται στην αρχή πυρετός, επιπεφυκίτιδα και προοδευτικά εκδηλώνεται ίκτερος, νεφρίτιδα και τέλος μηνιγγίτιδα.


ΜΗΝΙΓΓΙΤΙΔΑ ΑΠΟ ΙΟΥΣ

Μικροβιακά αίτια

Οι εντεροϊοί και κυρίως οι ιοί ECHO και οι ιοί Coxsackie αποτελούν το συχνότερο αίτιο. Άλλοι ιοί όπως ο ιός της παρωτίτιδας, ο ιός του απλού έρπητα, ο ιός της ανεμοβλογιάς-έρπητα ζωστήρα και οι αδενοϊοί προκαλούν σπάνια μηνιγγίτιδα.

Η μετάδοση των ιών ECHO και Coxsackie γίνεται με την εντεροστοματική οδό καθώς και με τις αναπνευστικές εκκρίσεις (σάλιο, πτύελα, ρινικές εκκρίσεις). Ο ιός της παρωτίτιδας, οι αδενοϊοί, ο ιός της ανεμοβλογιάς-έρπητα ζωστήρα, οι αδενοϊοί και ο ιός του απλού έρπητα μεταδίδονται επίσης με τις αναπνευστικές εκκρίσεις, καθώς και έμμεσα από τις διάφορες μολυσμένες επιφάνειες ή με τα μολυσμένα χέρια. Η μηνιγγίτιδα από τους ιούς ECHO και Coxsackie είναι πιο συχνή τους καλοκαιρινούς μήνες και το φθινόπωρο. Σπανιότερα προκαλούν μηνιγγίτιδα ιοί που μεταδίδονται στον άνθρωπο με τσίμπημα από κουνούπια και άλλα αρθρόποδα (αρμποϊοί, ελληνοποιημένο ακρώνυμο από το Arthropode Borne Viruses — Arboviruses) (βλ. κεφ. «Τα μικρόβια και τα έντομα») καθώς επίσης ο ιός της λεμφοκυτταρικής χοριομηνιγγίτιδας που μεταδίδεται με το δάγκωμα τρωκτικών (ποντικών). O ιός αυτός μεταδίδεται επίσης αερογενώς ή με άμεση επαφή με τα εκκρίματα (μολυσμένο περιβάλλον) των τρωκτικών (ποντικών, αρουραίων).

Λεμφοκυτταρική μηνιγγίτιδα που περνάει και επανέρχεται (υποτροπιάζουσα) προκαλείται και από άλλους ιούς όπως τους ιούς απλού έρπητα (κυρίως του τύπου 2 και σπανιότερα του τύπου 1).

Η μηνιγγίτιδα αυτή είναι συνήθως καλοήθης και ονομάζεται μηνιγγίτιδα του Mοllaret (ο γιατρός που την περιέγραψε πρώτος).

Πώς εκδηλώνεται

Η μηνιγγίτιδα που προκαλείται από ιούς, ενώ στην αρχή έχει παρόμοιες εκδηλώσεις με αυτές της βακτηριακής μηνιγγίτιδας, έχει πολύ καλή πορεία και αυτοθεραπεύεται τις περισσότερες φορές χωρίς αντιϊκή θεραπεία, μετά από 7–10 ημ. Σημειώνεται ότι τα αντιβιοτικά δεν έχουν δράση στην ιογενή μηνιγγίτιδα. Η ιογενής μηνιγγίτιδα καλείται και «άσηπτη μηνιγγίτιδα» με την έννοια ότι δεν είναι πυογόνος λοίμωξη όπως συμβαίνει με τη βακτηριακή ή και τη μυκητιασική μηνιγγίτιδα.


ΜΗΝΙΓΓΙΤΙΔΑ ΑΠΟ ΜΥΚΗΤΕΣ

Η μηνιγγίτιδα που προκαλείται από μύκητες δε μεταδίδεται από άνθρωπο σε άνθρωπο. Η μόλυνση του ανθρώπου γίνεται με εισπνοή των σπόρων μυκήτων από το περιβάλλον. Για παράδειγμα η μόλυνση με τον κρυπτόκοκκο γίνεται με εισπνοή σπόρων σε περιβάλλον όπου υπάρχουν κόπρανα πουλιών.

Μικροβιακά αίτια

Ο κρυπτόκοκκος (Cryptococcus neoformans) αποτελεί το συνηθέστερο αίτιο, με δεύτερο αίτιο σε συχνότητα τον Coccidioides immitis. Σπανιότερα αναφέρονται άλλοι μύκητες όπως Candida, Histoplasma capsulatum, Aspergillus.

Πώς εκδηλώνεται

Η μηνιγγίτιδα από μύκητες έχει χρόνια μορφή. Εκδηλώνεται με πονοκέφαλο, πυρετό, ναυτία, δυσκαμψία του αυχένα. Μπορεί επίσης να συνυπάρχει φωτοφοβία, παραισθήσεις, διανοητική σύγχυση και αλλαγή συμπεριφοράς. Παρατηρείται σπάνια. Προσβάλλει κυρίως άτομα με ελαττωμένη άμυνα όπως αυτά που πάσχουν από λέμφωμα, λευχαιμία, AIDS, σαρκοείδωση, διαβήτη ή που θεραπεύονται με ανοσοκατασταλτικά φάρμακα ή βιολογικούς παράγοντες (π.χ. αντι-TNF για ρευματοειδή αρθρίτιδα) για μεγάλο χρονικό διάστημα.

ΜΗΝΙΓΓΙΤΙΔΑ ΑΠΟ ΠΡΩΤΟΖΩΑ

Η μηνιγγίτιδα από πρωτόζωα έχει οξεία ή υποξεία μορφή. Παρουσιάζεται σε άτομα που κολυμπούν σε νερά ποταμών και λιμνών σε θερμές περιοχές. Ο χρόνος επώασης είναι 5–6 ημέρες και προσβάλλονται κυρίως παιδιά και νεαρά άτομα. Τα παράσιτα εισέρχονται στον οργανισμό από το ρινικό βλεννογόνο και φθάνουν στις μήνιγγες δια μέσου του οσφρητικού νεύρου.

Μικροβιακά αίτια

Τα κυριότερα αίτια η Naegleria fowleri και η ακανθαμοιβάδα.

Πώς εκδηλώνεται

Κλινικά εκδηλώνεται κυρίως με διαταραχές της γεύσης και της όρασης (διπλωπία), ενώ παρατηρούνται αταξία και σπασμοί. Η θνητότητα είναι μεγάλη και πρέπει να γίνει άμεσα θεραπεία.


ΔΙΑΓΝΩΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

Για τη διάγνωση γίνεται εξέταση του εγκεφαλονωτιαίου υγρού, καλλιέργεια αίματος και απεικονιστικές εξετάσεις.

Εξέταση εγκεφαλονωτιαίου υγρού.

Η εργαστηριακή διάγνωση βασίζεται στην εξέταση του εγκεφαλονωτιαίου υγρού που λαμβάνεται με οσφυονωτιαία παρακέντηση.

Γίνονται διάφορες εξετάσεις. Αρχικά εξετάζεται το εγκεφαλονωτιαίο υγρό μακροσκοπικά, στη συνέχεια γίνεται μικροσκοπική εξέταση, καλλιέργεια, βιοχημική ανάλυση, ανίχνευση αντιγόνων, ανίχνευση αντισωμάτων και τέλος χρησιμοποιούνται μοριακές μέθοδοι.

Μακροσκοπική εξέταση. Παρατηρείται η όψη, το χρώμα, η παρουσία αίματος.

Μικροσκοπική εξέταση. Εξετάζεται το εγκεφαλονωτιαίο υγρό στο μικροσκόπιο αυτούσιο και κατόπιν χρωματισμού με ειδικές χρωστικές και είναι ιδιαίτερα χρήσιμη για τη μηνιγγίτιδα που προκαλείται από βακτήρια, μύκητες και πρωτόζωα.

Καλλιέργεια. Γίνεται σε ειδικά θρεπτικά υλικά ανάλογα με την υποψία της λοίμωξης και τα δεδομένα της μακρο– και μικροσκοπικής εξέτασης.
Βιοχημικές εξετάσεις. Προσδιορίζεται το σάκχαρο και το λεύκωμα. Τα αποτελέσματα είναι πολύ χρήσιμα.

Ανίχνευση αντιγόνων. Με τη μέθοδο της συγκόλλησης και με τη βοήθεια ειδικών αντισωμάτων ανιχνεύονται αντιγόνα για πολλά βακτήρια και για μύκητες.
Ανίχνευση αντισωμάτων. Για ορισμένα βακτήρια (σπειροχαίτη της σύφιλης, μπορρέλιες, βρουκέλλες) ανιχνεύονται τα αντισώματα.

Μοριακές μέθοδοι. Υπάρχουν αρκετές μέθοδοι μοριακής βιολογίας (PCR, rt-pcr) με τις οποίες ανιχνεύεται το DNA ή το RNA πολλών μικροβίων που προκαλούν μηνιγγίτιδα. Οι μέθοδοι αυτές έχουν καθοριστική σημασία για τις ιογενείς μηνιγγίτιδες, καθόσον οι άλλες μέθοδοι που προαναφέρθηκαν δεν είναι ιδιαίτερα χρήσιμες.

Καλλιέργεια αίματος

Πολλά βακτήρια που προκαλούν μηνιγγίτιδα κυκλοφορούν στο σώμα. Το θετικό αποτέλεσμα της καλλιέργειας αίματος προσφέρει πολύτιμες υπηρεσίες στη διάγνωση.

Απεικονιστικές μέθοδοι

Πολλές φορές πριν γίνει οσφυονωτιαία παρακέντηση, γίνεται αξονική τομογραφία εγκεφάλου. Το αποτέλεσμα είναι χρήσιμο για να διασφαλιστεί η ασφαλής εκτέλεση της οσφυονωτιαίας παρακέντησης. Επίσης με την αξονική τομογραφία προσδιορίζεται αν υπάρχουν άλλες καταστάσεις όπως εγκεφαλική αιμορραγία ή όγκος στον εγκέφαλο που μπορεί να συγχέεται κλινικά με μηνιγγίτιδα.


ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

Για τις βακτηριακές, μυκητιακές και ορισμένες ιογενείς και παρασιτικές μηνιγγίτιδες υπάρχουν κατάλληλα φάρμακα τα οποία πρέπει να χορηγηθούν αμέσως.


ΠΡΟΦΥΛΑΞΗ

Η προφύλαξη παρουσιάζει προβλήματα για διάφορους λόγους όπως πολλά βακτήρια (πνευμονιόκοκκος, μηνιγγιτιδόκοκκος) και ιοί βρίσκονται φυσιολογικά στο στοματοφάρυγγα, άλλα βρίσκονται πολύ διαδεδομένα στο περιβάλλον (π.χ. μύκητες). Γενικά συνιστάται α) να γίνεται εμβολιασμός για όλα τα μικρόβια που υπάρχει εμβόλιο, β) μέτρα γενικής υγιεινής όπως αποχετευτικό σύστημα σύμφωνα με τους κανόνες υγιεινής, καταπολέμηση των εντόμων και των τρωκτικών, γ) μέτρα προσωπικής υγιεινής όπως: Καλό πλύσιμο των χεριών με σαπούνι και πολύ νερό (βλ. κεφ. «Υγιεινή στο σπίτι και προσωπική υγιεινή») μετά από επίσκεψη στην τουαλέτα, αλλαγές σε μικρά παιδιά, μετά από βήχα, φτάρνισμα ή φύσημα μύτης, xρησιμοποίηση χαρτομάντηλων για το βήχα, φτάρνισμα και δ) τακτικός καθαρισμός επιφανειών, χερούλια πόρτας, τηλέφωνα, χειριστήρια τηλεόρασης με σαπούνι και νερό και απολύμανση με αραιωμένη χλωρίνη (υδατικό διάλυμα 10%).

Ειδικότερα τα ανοσοκατεσταλμένα άτομα πρέπει να αποφεύγουν χώρους που υπάρχει υποψία να υπάρχουν σπόροι μυκήτων όπως περιοχές με πολλά πουλιά, ανασκαφές και γενικά περιοχές με πολλή σκόνη. Επίσης τα άτομα αυτά να αποφεύγουν να κολυμπούν σε θερμαινόμενες πισίνες και σε στάσιμα νερά, καθόσον έτσι προφυλάσσονται από ορισμένα πρωτόζωα του περιβάλλοντος (νεγλέρια, ακανθαμοιβάδα) που μπορεί να προκαλέσουν μηνιγγίτιδα, (βλ. ειδικά κεφάλαια).

Σε άτομα τα οποία είναι σε στενή επαφή με ασθενή που παρουσίασε μηνιγγίτιδα μετά 5–7 ημέρες, χορηγούνται προφυλακτικά αντιβιοτικά.

Σε οικογένειες που υπάρχει άτομο με μηνιγγίτιδα ή κατά την επίσκεψη σε νοσοκομείο σε νοσηλευόμενο με μηνιγγίτιδα, λαμβάνεται πρόνοια ώστε να αποφεύγεται η μετάδοση της λοίμωξης όπως χρήση αναπνευστικής μάσκας και χρήση από τον ασθενή ειδικών σκευών για τη διατροφή όπως πιάτα, μαχαιροπήρουνα, καθώς επίσης και αποφυγή φιλιών.

Στέλιος Χατζηπαναγιώτου
Ιατρός Βιοπαθολόγος – Κλινικός Μικροβιολόγος
Αναπληρωτής Καθηγητής Μικροβιολογίας στην Ιατρική Σχολή της Αθήνας

Νικόλαος–Στέφανος Ι. Λεγάκης
Ομότιμος Καθηγητής Μικροβιολογίας της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών
Επίτιμος Πρόεδρος της Ελληνικής Μικροβιολογικής Εταιρείας και της Πανελλήνιας Ένωσης Ιατρικής Βιοπαθολογίας



Απο το βιβλίο "ΤΑ ΜΙΚΡΟΒΙΑ ΚΑΙ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ" (http://www.tamikrovia.gr)

---

Διαβάστε περισσότερα άρθρα...