Η εφηβεία είναι η ηλικιακή περίοδος του πειραματισμού και της αμφισβήτησης, προκειμένου να κατακτηθούν βασικοί ψυχοκοινωνικοί στόχοι πριν την έναρξη της ενηλίκου ζωής. Οι ψυχοκοινωνικοί αυτοί στόχοι είναι η κατάκτηση της αυτονομίας, η θετική εικόνα εαυτού και η δημιουργία προσωπικής ταυτότητας (καθορισμός επιλογών που χαρακτηρίζουν το κάθε άτομο). Συνεπώς, η εφηβεία υπήρξε πάντα μία περίοδος «δύσκολη» για το κοινωνικό περιβάλλον και είναι πραγματικά πολύ εντυπωσιακή και πάντα σύγχρονη η περιγραφή του Πλάτωνα στην «Πολιτεία», το 427 π.χ.:

«Ο γιός αισθάνεται ίσος με τον πατέρα.
Δεν σέβεται καθόλου τους γονείς του.
Το μόνο που θέλει είναι να είναι ελεύθερος.
Οι μαθητές προσβάλουν τους δασκάλους τους.
Και πάνω απ’όλα τούτα,
στο όνομα της ελευθερίας και της ισότητας,
υπάρχει παντού το σεξ»

Οι σημερινοί έφηβοι ωστόσο, αντιμετωπίζουν επιπλέον δυσκολίες λόγω των σύγχρονων κοινωνικών δομών και του τρόπου ζωής (φαινόμενα διαζυγίου και μετανάστευσης, ανεργία, υπεραπασχόληση γονέων, πίεση από τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης (Μ.Μ.Ε.), υπερπληροφόρηση και μεγάλη τεχνολογική ανάπτυξη, διεύρυνση του χάσματος γενεών- λόγω του ότι οι νέοι υιοθετούν εύκολα τις νέες τεχνολογίες κ.α.).

Συνεπώς, η ανάγκη εκπαίδευσης όλων των παιδιάτρων σε θέματα εφηβικής υγείας είναι πρωτεύουσας σημασίας, δεδομένου ότι ο παιδίατρος βρίσκεται σε θέση «κλειδί» για τον έφηβο, για μια σειρά από λόγους :

1. Βρίσκεται πάντα κοντά στην οικογένεια (ο έφηβος είναι ακόμη κομμάτι της οικογένειας) και ενδεχομένως να γνωρίζει τον έφηβο από μικρή ηλικία
2. Είναι εξοικειωμένος με τα θέματα ανάπτυξης (και ο έφηβος αποτελεί σωματικά, γνωσιακά και ψυχοκοινωνικά αναπτυσσόμενο άτομο)
3. Γνωρίζει καλά τα θέματα πρόληψης (η εφηβεία είναι μια ηλικία πολύ σημαντική για την πρόληψη, αφού εγκαθίστανται συνήθειες που θα καθορίσουν τη μελλοντική υγεία και επιπλέον συμβαίνουν σημαντικά οργανικά και ψυχοκοινωνικά γεγονότα )
4. Είναι ιδιαίτερα ευαίσθητος σε κοινωνικά θέματα, τα οποία προκύπτουν αρκετά συχνά κατά την εφηβεία (π.χ. συμπεριφορές πειραματισμού ή υψηλού κινδύνου)

Η προσέγγιση του εφήβου και της οικογένειας αποτελεί τη βάση κάθε προσπάθειας αγωγής υγείας ή/και παρέμβασης, είναι πάντα εξατομικευμένη και εξαρτάται από τα δεδομένα της κάθε περίπτωσης. Ισχύουν ωστόσο κάποιοι βασικοί κανόνες προσέγγισης που στηρίζονται στις συστάσεις του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (Π.Ο.Υ.) για τις υπηρεσίες υγείας των εφήβων και θα αναπτυχθούν παρακάτω.

Είναι πολύ βασικό, όπως προαναφέρθηκε, ο παιδίατρος να έχει στοιχειώδη εκπαίδευση σε θέματα εφηβικής ηλικίας, ώστε να αισθάνεται εμπιστοσύνη στις γνώσεις του και τις ικανότητες προσέγγισης και συνεπώς να έχει την προθυμία και τη διάθεση να ασχοληθεί με τους εφήβους. Σε ορισμένες περιπτώσεις, η φροντίδα της εφηβικής ηλικίας παρουσιάζει μεγάλες προκλήσεις και δυσκολίες, και απαιτείται επιμονή, σωστή κρίση και εξειδικευμένη γνώση για το χειρισμό ιδιαίτερα ευαίσθητων ισορροπιών, που ενδέχεται να καθορίσουν ακόμη και το μέλλον ενός νέου ανθρώπου. Ας έχουμε ακόμη υπόψη μας ότι οι έφηβοι πάντα διαισθάνονται το ειλικρινές ενδιαφέρον, το οποίο αποτελεί και βασική προϋπόθεση για τη συνεργασία τους. Η πρώτη λοιπόν σύσταση, σύμφωνα και με τον Π.Ο.Υ., είναι ο κατάλληλα εκπαιδευμένος και συνεπώς «φιλικός» προς τον έφηβο λειτουργός υγείας.

Ένα άλλο πολύ σημαντικό σημείο είναι ο διατιθέμενος χρόνος, που στην περίπτωση προσέγγισης εφήβου πρέπει να είναι αυτός που θα χρειαστεί για να γίνει η διερεύνηση του ψυχοκοινωνικού ιστορικού. Ο χρόνος είναι σημαντικός για την εγκατάσταση σχέσης μεταξύ του παιδιάτρου και του εφήβου, τη δημιουργία σωστού κλίματος για να υπάρξει εμπιστοσύνη και τη δημιουργία των συνθηκών εκείνων που θα οδηγήσουν στο ζητούμενο : τη συνεργασία του εφήβου. Ο χρόνος που συνήθως επαρκεί για την πρώτη επίσκεψη είναι μία περίπου ώρα, ενώ για τις επανεκτιμήσεις μπορεί να διατεθεί μισή ώρα. Οποιαδήποτε και αν είναι η αιτία προσέλευσης και το αρχικό αίτημα, είναι σημαντικό να δίνεται ο απαραίτητος χρόνος για συζήτηση και διερεύνηση -με λεπτομέρεια- βασικών τομέων της ζωής και της καθημερινότητας του εφήβου. Ας έχουμε υπόψη μας ότι συχνά οι έφηβοι «δοκιμάζουν» τον παιδίατρο, και πίσω από το αρχικό αίτημα μπορεί να υπάρχει άλλη βασική αιτία προσέλευσης (π.χ. κακοποίηση ή θέματα αντισύλληψης/σεξουαλικής αγωγής, χρήση ουσιών κ.α.), που για να αποκαλυφθεί χρειάζεται συνθήκες εμπιστοσύνης και κλίμα κατανόησης. Οι ερωτήσεις για την πλήρη κάλυψη του ψυχοκοινωνικού ιστορικού κατευθύνονται από το ακρωνύμιο HEEADSSS και αφορούν την οικογένεια (Ηome), την εκπαίδευση (Education), τη διατροφή (Eating), τις δραστηριότητες (Activities), τις ουσίες (Drugs), την ασφάλεια (Safety), τη σεξουαλικότητα (Sexuality) και την κατάθλιψη-αυτοκτονικό ιδεασμό (Suicide).

Αν και η διάθεση απαραίτητου χρόνου έχει συχνά πολλές πρακτικές, αλλά και οικονομικές δυσκολίες (π.χ. για παιδιάτρους που ασκούν ελεύθερο επάγγελμα), αποτελεί σημαντική προϋπόθεση της άσκησης της Εφηβικής Παιδιατρικής, και επιπλέον η ηθική ανταμοιβή και η δυνατότητα πρόσβασης στις σκέψεις, τις ιδέες, τις αντιλήψεις και τα όνειρα νέων ανθρώπων σαφέστατα εξισορροπεί οποιοδήποτε κόστος. Άλλωστε πάντα μπορεί να γίνει ο κατάλληλος προγραμματισμός για τον συνολικό χρόνο (π.χ. εβδομαδιαίως) που μπορεί να διαθέσει ο κάθε παιδίατρος για την εφηβική ηλικία.

Η προσέγγιση του εφήβου «χτίζεται» πάντα έχοντας σαν βάση την ψυχοκοινωνική ανάπτυξη, που ενδέχεται να μην συμβαδίζει με τη χρονολογική ηλικία ή τη σωματική ανάπτυξη (Πίνακας 1.). Η εκτίμηση του ψυχοκοινωνικού σταδίου είναι πολύ σημαντική, και γίνεται με την παρατήρηση της εμφάνισης, της συμπεριφοράς και των απόψεων του/της εφήβου για γενικά θέματα συζήτησης. Για παράδειγμα, είναι τελείως λάθος και τελικά επιζήμιο να συζητηθούν λεπτομερώς θέματα σεξουαλικής αγωγής με έναν έφηβο που αν και χρονολογικά ή/και σωματικά ανήκει στη μέση εφηβεία, ψυχοκοινωνικά βρίσκεται στην πρώϊμη και δεν έχει ακόμη ερωτικές ανησυχίες. Το παιδί μπορεί να αισθανθεί άβολα και να μην θελήσει να συνεργαστεί ή να ξαναδεί τον παιδίατρο.

Σύμφωνα με τον Π.Ο.Υ., η εμπιστευτικότητα είναι προϋπόθεση για την παροχή υπηρεσιών υγείας στους εφήβους. Η εμπιστευτικότητα μπορεί να οδηγήσει σε ηθικά ή/και νομικά διλήμματα, σε περιπτώσεις συμπεριφορών πειραματισμού ή υψηλού κινδύνου-όταν δεν υπάρχει γονική ενημέρωση (π.χ. σεξουαλική δραστηριότητα, χρήση ουσιών κ.α.). Ο γνώμονας θα πρέπει να είναι η προστασία και η καλή συνεργασία με τον έφηβο, ώστε να μην αντιμετωπίσει μόνος/η ή με φίλους του σημαντικά προβλήματα, να ενημερώνεται σωστά και τελικά να εκπαιδευτεί στο να λαμβάνει τις σωστότερες αποφάσεις για τον εαυτό του. Η τελική συμμετοχή των γονέων είναι το επιθυμητό, ωστόσο θα πρέπει να δοθεί ο απαραίτητος χρόνος ώστε να γίνει η απαραίτητη προετοιμασία και να νιώσει ο/η έφηβος ασφαλής και έτοιμος/η για να μοιραστεί οποιαδήποτε ανησυχία ή πρόβλημα. Ακόμη και σε περιπτώσεις που θα πρέπει να γίνει άμεση ενημέρωση των γονέων ή/και φορέων παρέμβασης (π.χ. παραβατικότητα, σοβαρός αυτοκτονικός ιδεασμός ή κακοποίηση), θα πρέπει να προηγείται συζήτηση (ώστε να μην αισθανθεί ο/η έφηβος ότι παρακάμπτεται) και να δημιουργείται κλίμα στήριξης και συμπαράστασης για τη δοκιμασία που πρόκειται να ακολουθήσει.

Συχνά θέματα που αντιμετωπίζουν πολλοί έφηβοι σήμερα, είναι το άγχος, η χαμηλή αυτοεκτίμηση και η παρενόχληση (bullying) από συνομηλίκους στο σχολείο. Θα πρέπει ο παιδίατρος να έχει τη δυνατότητα να ασχοληθεί με αυτά τα θέματα και να παραπέμπει σε ειδικό μόνο σε σοβαρές περιπτώσεις. Η προσέγγιση των καταστάσεων αυτών με απλό, άμεσο και αποτελεσματικό τρόπο δεν είναι κάτι δύσκολο ή εξαιρετικά εξειδικευμένο (ωστόσο ξεφεύγει από τους στόχους του παρόντος κειμένου), και μπορεί να προσφέρει μεγάλη βοήθεια στον έφηβο.

Ο παιδίατρος αποτελεί πάντα πρότυπο για τον έφηβο, και ειδικά για τους εφήβους που μεγαλώνουν σε δύσκολο περιβάλλον χωρίς κοινωνικά στηρίγματα, καλείται να δώσει το παράδειγμα με τη στάση και τη συμπεριφορά του. Είναι ένας ενήλικας με γνώσεις και αντικειμενικότητα, και είναι σημαντικό να διαχωρίζει προσωπικά βιώματα, πεποιθήσεις και προκαταλήψεις, προκειμένου να είναι αποτελεσματικός και υποστηρικτικός σε όλες τις περιπτώσεις που υπάρχει διαφορετικότητα. (π.χ. παραλλαγή σεξουαλικής συμπεριφοράς κ.α.).

Αυτό που πάντα βοηθάει στην προσέγγιση του εφήβου είναι η θετική στάση. Το θετικό σχόλιο είναι κάτι που όλοι χρειαζόμαστε, ωστόσο στους εφήβους μπορεί πραγματικά να κάνει τη διαφορά και να αλλάξει ένα αρνητικό κλίμα σε ελάχιστο χρόνο. Θετικά σχόλια για την εμφάνιση, το στυλ, το ντύσιμο, τη σχολική επίδοση, τα ταλέντα, τις δραστηριότητες ή την κοινωνικότητα ενισχύουν την αυτοεκτίμηση, και δημιουργούν ευχάριστο κλίμα - φτάνει βέβαια να είναι ειλικρινή. Η αισιοδοξία και η πεποίθηση του παιδιάτρου ότι τα οποιαδήποτε προβλήματα μπορούν να αντιμετωπισθούν, οπλίζουν τον έφηβο με κουράγιο για αγώνα και προσπάθεια.

Είναι πολύ σημαντικό ο παιδίατρος να αποφεύγει την κριτική στάση. Η απόλυτη και κριτική στάση για τις πράξεις του εφήβου ενδέχεται να οδηγήσουν σε αντιδραστικές κινήσεις, σε δυσχέρεια της ουσιαστικής επικοινωνίας και τελικά σε αδιαφορία για την σχέση με τον παιδίατρο, που θα χαρακτηριστεί «ένας ακόμη ενήλικας». Χρειάζεται να αφουγκραστούμε τι βρίσκεται πίσω από κάθε ενέργεια, να κατανοήσουμε την ανάγκη για πειραματισμό, τον ενθουσιασμό της πρωτόγνωρης εμπειρίας, την πίεση από το περιβάλλον, τον μονόδρομο προς την αυτονόμηση και το περίσσευμα ενέργειας που διαθέτουν οι νέοι άνθρωποι. Κάθε παρέμβαση θα πρέπει να γίνεται με προσοχή, πραγματικό ενδιαφέρον, συζήτηση, επιχειρηματολογία και παραδείγματα και βέβαια την απαραίτητη υπομονή.

Η κινητοποίηση του εφήβου, ώστε να ξεκινήσει να προσπαθεί και να αλλάζει τις συνθήκες που τον οδήγησαν σε δυσκολίες, είναι από τις μεγαλύτερες προκλήσεις της Εφηβικής Παιδιατρικής. Το πολύ βασικό είναι να αναζητήσει τις ευθύνες του για την κατάσταση, με τη βοήθεια του παιδιάτρου, χωρίς όμως να υπάρξει εκνευρισμός ή ενοχοποίηση. Για τους περισσότερους εφήβους, αυτό δεν είναι πολύ δύσκολο και ξεκινά με μια ερώτηση όπως η παρακάτω : «υπάρχει κάτι που εσύ θα μπορούσες να κάνεις για να βελτιωθεί η κατάσταση;».

Η προσέγγιση των γονέων είναι εξίσου σημαντική και θεμελιώδης. Θα πρέπει πάντα να λαμβάνεται η άδεια από το/τη συνοδό του εφήβου, προκειμένου να γίνει η συζήτηση χωρίς την παρουσία του και να υπάρξει εμπιστευτικότητα. Ο γονέας έχει το δικαίωμα να αρνηθεί και αυτό είναι σεβαστό. Ωστόσο, ελάχιστοι γονείς αρνούνται την εμπιστευτική συζήτηση. Για τους περισσότερους, αυτή είναι μια μοναδική ευκαιρία για συζήτηση του εφήβου με έναν ενήλικα που έχει τις γνώσεις και τον τρόπο να ενημερώσει, να προλάβει δυσάρεστες καταστάσεις και να βοηθήσει στην αντιμετώπιση δυσκολιών.

Ο τελικός άλλωστε στόχος του παιδιάτρου είναι να βελτιωθεί η σχέση με τους γονείς, να υπάρξουν κανάλια επικοινωνίας και να εξομαλυνθούν τυχόν προβλήματα στη σχέση τους με τον έφηβο. Βασικοί κανόνες που βοηθούνε στο να υπάρχει υγιές περιβάλλον ανάπτυξης των παιδιών παρουσιάζονται στον Πίνακα 2.

Η συναισθηματική κάλυψη των παιδιών και η καλή σχέση και επικοινωνία όλων των μελών της οικογένειας οδηγούν σε σωστή εφαρμογή ορίων μέσα στο σπίτι, τα οποία μπορούν να τηρούνται (οι ενοχικοί γονείς αδυνατούν να βάλουν όρια).

Τα όρια (όταν δεν είναι υπερβολικά ή ιδιαίτερα αυστηρά) δεν καταπιέζουν τα παιδιά, αλλά τα κατευθύνουν και σημαίνουν ενδιαφέρον. Είναι πολύ σημαντικά για θέματα ασφάλειας και όταν το παιδί αισθάνεται φροντίδα, κατανόηση και αγάπη, δέχεται τα όρια σαν φυσική συνέχεια της προστασίας του από τους γονείς του, αλλά και ως ανάγκη για την εύρυθμη λειτουργία της οικογένειας. Όσο το παιδί μεγαλώνει, τα όρια που θα ισχύσουν είναι καλό να συζητούνται, ώστε να λαμβάνεται η γνώμη του παιδιού και του εφήβου. Ο σεβασμός της προσωπικότητας παιδιών και εφήβων από πολύ μικρή ηλικία είναι στοιχείο πολύ σημαντικό για την εφαρμογή πειθαρχίας. Σε καμία περίπτωση δεν σημαίνει ότι το σωματικό ή/και πνευματικό προβάδισμα των μεγαλύτερων θα πρέπει να ισοπεδώσει τις επιθυμίες των παιδιών και την ανάγκη τους να επιλέγουν, να παίρνουν αποφάσεις και σταδιακά να αναλαμβάνουν ευθύνες και να διαχειρίζονται κρίσεις. Η δημιουργία ενός υγιούς ενήλικα ξεκινά από την βρεφική και παιδική ηλικία, και τα παιδιά έχουν αναφαίρετα δικαιώματα, που θα πρέπει να σεβόμαστε για να «ανθίσουν» σε ένα υγιές περιβάλλον. Ακόμη, η ειλικρίνεια για όλα τα θέματα - στις μικρότερες ηλικίες με πολύ απλά νοήματα, και μεγαλώνοντας με όλο και περισσότερες αποσαφηνίσεις και εξηγήσεις- συμβάλλει στη δημιουργία υγιούς κλίματος ανάπτυξης. Τέλος, όλοι γνωρίζουμε ότι τα παιδιά μαθαίνουν με παραδείγματα και υιοθετούν πρότυπα του περιβάλλοντος, και για κάθε έφηβο το παράδειγμα δίνεται πρωτίστως από τους γονείς του. Συνεπώς, είναι πολύ σημαντικό αυτοί (οι γονείς) να μην υιοθετούν συμπεριφορές που δεν θα ήθελαν να παρατηρήσουν στο παιδί τους (π.χ. κάπνισμα, κακή διατροφή κ.λπ.).

Είναι γεγονός ότι το κείμενο αυτό θα μπορούσε να μην τελειώσει, αφού τα θέματα που προκύπτουν σχετικά με την προσέγγιση και την επικοινωνία με τους εφήβους είναι ανεξάντλητα. Τα πάντα ωστόσο συνοψίζονται σε μία φράση : «δώστε τους την ευκαιρία». Δώστε την ευκαιρία στους εφήβους να εκφραστούν, να κάνουν λάθη, να τολμήσουν, να ζήσουν και να σας πλησιάσουν. Ακόμη και σε αντίξοες συνθήκες, όταν ο έφηβος διαισθανθεί ειλικρινές ενδιαφέρον, αντικειμενικότητα και πρόθεση στήριξης θα σας εμπιστευτεί. Και τότε είναι η «μαγική στιγμή» για όλους (τον έφηβο, την οικογένεια και τον παιδίατρο), γύρω από την οποία αναπτύσσεται σε ομόκεντρους κύκλους όλο το περιεχόμενο και η θεματολογία της Εφηβικής Παιδιατρικής.

Πίνακας 1. ΠΕΡΙΟΔΟΙ ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΠΡΩΙΜΗ (10-13 έτη) - Γνωσιακά Συγκεκριμένη σκέψη Αδυναμία υποθετικής σκέψης Προσήλωση στον παρόντα χρόνο Αδυναμία συνειδητοποίησης τυχόν επιπτώσεων στο μέλλον - Ψυχολογικά Εγωκεντρική περίοδος, προβληματισμός για τις σωματικές αλλαγές - Κοινωνικά Σχέσεις με συνομηλίκους του ιδίου φίλου, πλατωνικό ερωτικό ενδιαφέρον, γονεϊκή επήρεια Έναρξη συμπεριφορών πειραματισμού ΜΕΣΗ (14-17 έτη) - Γνωσιακά Σταδιακά αρχίζει να σκέφτεται με υποθέσεις και να συνειδητοποιεί συνέπειες πράξεων - Ψυχολογικά Εξερευνά όρια, αναζήτηση ταυτότητας- επιδίωξη αυτονομίας Πολύ σημαντικοί οι συνομήλικοι Αντίδραση στη γονεϊκή εξουσία - Κοινωνικά Ερωτικό ενδιαφέρον και ενδεχομένως έναρξη σεξουαλικής δραστηριότητας, πίεση από τους συνομηλίκους (peer pressure), συμπεριφορές υψηλού κινδύνου ΟΨΙΜΗ ( > 17 έτη) - Γνωσιακά Ικανότητα «αφηρημένης» σκέψης Ικανότητα συνειδητοποίησης των επιπτώσεων στο μέλλον - Ψυχολογικά Αυτονομία Συμφιλίωση με τους γονείς - Κοινωνικά Ώριμες ρομαντικές και κοινωνικές σχέσεις Περιορισμός συμπεριφορών υψηλού κινδύνου

Πίνακας 2. Βασικοί κανόνες για ένα υγιές περιβάλλον ανάπτυξης παιδιών και εφήβων 1. Συναισθηματική κάλυψη, στήριξη και ασφάλεια 2. Εφαρμογή ορίων μετά από συζήτηση 3. Ειλικρίνεια 4. Παράδειγμα στάσης ζωής 5. Σεβασμός στην προσωπικότητα του παιδιού

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ :

1. Feinberg A, Davidson M, Tsitsika A : “Taking a History in Infants, Children and Adolescents”, Chapter 1. For Pediatric Diagnostic Examination, New York: McGraw-Hill Medical Publishers, 2007, Editors: Greydanus D, Feinberg A, Patel D, Homnick D.
2. Χρούσος Γ, Greydanus DE. Εφηβιατρική : Αναγκαιότητα και προοπτικές. Ιατρική 1981, 40 : 252-257.
3. Barangan J.C, Coupey M.S. H ιατρική συνέντευξη των εφήβων. Στο : Ηolland-Hall C, Brown RT. Secrets Εφηβικής Ιατρικής. Επιμέλεια Ελληνικής Έκδοσης : Tσίτσικα Α, Χρούσος Γ. Ιατρικές Εκδόσεις Πασχαλίδης 2005 : 233-253.
4. Τσίτσικα Α. Επιτήρηση της υγείας των εφήβων. 38η Θεραπευτική Ενημέρωση, Δελτίο Α΄ Παιδιατρικής Κλινικής Πανεπιστημίου Αθηνών 2005, 52(3): 242-250.
5. Τσίτσικα Α, Χρούσος Γ. Η υγεία της εφηβικής ηλικίας ως προτεραιότητα της σύγχρονης ιατρικής πραγματικότητας. Δελτίο Α΄ Παιδιατρικής Κλινικής Πανεπιστημίου Αθηνών 2005, 52(4): 370-375.
6. Goldering JM, Cohen E : Getting into adolescent HEADS. Contemp Pediatr 5: 75-90, 1988.
7. Πετρίδου Ε. 1η Διάλεξη στο κατ’ επιλογήν μαθήμα «Εφηβιατρική»: Επιδημιολογία και εφηβική ηλικία : συγχρονικά προβλήματα και ρίζες της μελλοντικής νοσολογίας, Νοέμβριος 2004.
8. The European health report 2002. Copenhagen,WHO Regional Office for Europe, 2002 (WHO Regional Office Publications, European Series, No.97).
9. The health of children and adolescents in WHO’s European Region Regional Committee for Europe, Fifty-third session, Vienna,
8-11September 2003.
10. Τσιάντης Ι. Εισαγωγικά Σχόλια στο Ευρωπαϊκό Συμπόσιο. Στο : Τσιάντης Ι, Αναστασόπουλος Δ, Χαντζάρα Β, Λιακοπούλου Μ, Χριστανόπουλος Κ. Εφηβεία, Ένα μεταβατικό στάδιο σ’ένα μεταβαλλόμενο κόσμο. Αθήνα, Εκδόσεις Καστανιώτη 1994 : 13-20.
11. Greydanus D, Hutchins H, Tsitsika A «Adolescent Health» for the «Health and Welfare for Families in the 21st Century», 3d Edition Eds: HM Wallace, G Green & KJ Jaros, Boston: Jones & Bartlett, Publishers, 2007
12. Who is responsible for Adolescent Health ? Τhe Lancet, 2004 Jun 19; 363 (9426) : 2009.
13. Pratt HD, Tsitsika A. Fetal, childhood, and adolescent interventions: Behavioral interventions leading to adult disease prevention. Primary Care: Clinics in Office Practice (Elsevier Publishers). Dec 2007;33(3).
14. Μαραγκός Γ. Η άσκηση της Εφηβικής Ιατρικής στην Ελλάδα. Στο έντυπο
«Εφηβική Ιατρική» 1997. Τόμος 1 (6).


Άρτεμις Κ. Τσίτσικα
Λέκτορας Εφηβικής Παιδιατρικής,
Επιστημονική Υπεύθυνος Μονάδας Εφηβικής Υγείας (Μ.Ε.Υ.),
Β΄ Παιδιατρική Κλινική Πανεπιστημίου Αθηνών
Νοσοκομείο Παίδων «Π & Α Κυριακού»

---

Διαβάστε περισσότερα άρθρα...